Smart education to makes citizens smart

The matter of the fact is that over 17% of the world population is still illitrate while India’s illitracy is 26%. The hope is the smart education. It can make citizens of the smart cities, really smart… तो माझा मॅसेच्युसेट्स इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी विद्यापीठातील पहिलाच दिवस होता. घरापासून हजारो किलोमीटर दूर देशात त्या दिवशी माझ्या मनात अनेक गोष्टीबद्दल कुतूहल होतं. नवीन जाणून घेण्याची उत्सुकता तर होतीच परंतु मनात काहीशी धाकधूकही होती. खरं तर विद्यापीठाच्या मोठ्या आवारात (कॅम्पस) मला हरवल्यासारखं झालं होतं. मग मी हळूच खिशातून स्मार्टफोन काढला. एमआयटी विद्यापीठाचं अधिकृत अँप उघडलं. प्रचंड मोठ्या विद्यापीठ आवारात मी नेमका कुठे उभा आहे ते कळलं. मला नेमकं कुठे जायचं आहे तेही समजलं. तिथे पोहोचण्याचे निरनिराळे मार्ग व पर्याय आणि किती वेळ लागेल ते देखील मला त्या अँपने सुचवले. माझी पार्श्विका (प्रोफाईल) लक्षात घेऊन अँपने माझे दिवसभराचे वेळापत्रक मला दाखविले. वर्ग सुरु होण्यासाठी आजून जरा वेळ होता म्हणून मी ग्रंथालयात जाण्याचे ठरविले. ग्रंथालयाच्या प्रवेशद्वारातच अँप ने मला ग्रंथालय इमारतीचा नकाशा, पुस्तकांची सूची सर्वकाही माहिती माझ्या स्मार्टफोनच्या पडद्यावर दिली. बरोबर दहा मिनिटं बाकी असताना मला आता निघायला हवं असं अँपने सुचवलं कारण वर्गाकडे पायी जाण्यासाठी किमान पाच मिनिटं लागणार होते. वर्गात जाऊन बाकावर बसलो तर लागलीच तासाचे वेळापत्रक, वर्गावर तास घेणाऱ्या प्राध्यापकांच्या  माहितीसह व अभ्यासाचे साहित्य संगणकाच्या पडद्यावर आपोआप उघडले गेले. त्याचप्रमाणे प्राध्यापकाकडे देखील संगणकावर सर्व विद्यार्थ्यांची माहिती होती. संपूर्ण तासाभरात प्रत्येक विद्यार्थ्याची अभ्यासात किती व कशी गुंतवणूक होती तसेच परस्पर सवांद कसा होता, नेमून दिलेली कामगिरी प्रत्यकाने किती वेळात कशी पार पाडली याचा डेटा प्राध्यापकडे असल्याने त्यांना विद्यार्थ्यांचे परीक्षण करणे सोपे होते. दुसऱ्या दिवशी माझा अभ्यास-गट कोणत्या खोलीत जमा आहे ते अँप ने मला नेमके सांगितले. परंतु तितक्यातच स्मार्टफोनवर ग्रंथालयातून पुस्तक घेऊन जाण्याची सूचना आली म्हणून ग्रंथालयाकडे वळालो. मला पोहोचायला पाच मिनिट अधिक लागणार असल्याचा संदेश माझ्या अभ्यास-गटाला आपोआप पाठवण्यात आला. पूर्णतः नवीन वातावरण व अनोळख्या संस्कृतीत स्मार्ट शिक्षणाने पुढे वर्षभर मला माझे शैक्षणिक व व्यावसायिक जीवन संतुलित करण्यासाठी मोलाची साथ दिली.

प्रगत राष्ट्रांत विशेषतः आंतरराष्ट्रीय विद्यापीठांत स्मार्ट शिक्षणावर भर दिला जात आहे. विद्यार्थ्यांचा वर्षभराचा डेटा, त्यांची हजेरी, येण्याजाण्याच्या वेळा, सवयी, अभ्यासातील गती, आवडीनिवडी, आरोग्यविषयक माहिती याशिवाय विद्यापीठातील विविध कार्यक्रम, घटनाक्रम, परिषद-कार्यशाळा, व्याख्याने यात विद्यार्थ्यांचा सहभाग अशा महत्वपूर्ण घटकांचे अद्ययावत विद्यार्थी केंद्रित तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून विश्लेषण केले जाते. एका प्राध्यापकांकडून दुसऱ्या पाध्यापकाकडे अथवा एका विभागातून दुसऱ्या विभागात जाताना मला कुठेही मागील पार्श्वभूमी समजावण्यात वेळ वाया घालावा लागला नाही. कमीत कमी कागदांचा वापर करीत माझे शिक्षण पुढे सरकत राहिले. स्मार्टफोन, संगणक तसेच वायरलेस नेटवर्कचा वापर करून भेटीच्या वेळा ठरवणे, मुलाखतीची जागा आगाऊ राखून ठेवणे, अभ्यासाचे नियोजन करणे, अभ्यास-गटाचे उपक्रम ठरवणे सोपे झाले. एमआयटी विद्यापीठात स्मार्ट शिक्षण प्रणालीमुळे शिक्षणव्यवस्थेतील शिक्षक, विद्यार्थी, प्रशासन यासह प्रत्येक घटक कुठे कमी पडतो, कुठे चांगली कामगिरी होत आहे, सुधारणा करण्यास कुठे वाव आहे  आदी माहितीसह एकूणच शिक्षणव्यवस्थेचा स्पर्धात्मक विकास केला जातो. तेथील विविध इमारतींमध्ये अद्ययावत तंत्रज्ञानाचा अंतर्भाव केला गेला असल्याने विद्यापीठातील एकूणच ऊर्जा, सुरक्षा, दळणवळण, परस्पर-संवाद अधिक कार्यक्षम आहेत. सोबतच आभासी शिक्षण (व्हर्चुअल लर्निंग), दृक्श्राव्य (ऑडिओ-व्हिज्युअल) माध्यमे,  ऑनलाईन व दूरस्थ (डिस्टन्स) शिक्षण यामुळे विविध बाह्य-भागीदारांसोबत (पार्टनर्स) समकालीन (कंटेम्पररी) शिक्षण सुलभ व सुखावह करण्यात आले आहे. ‘फ्लिप-क्लास’ सारख्या शिक्षणपद्धतीमुळे शिक्षकांनी अध्यापन करण्याऐवजी विद्यार्थ्यांनाच स्वयंअध्ययनासाठी उद्युक्त करण्यात येते.   

बदलत्या तंत्रज्ञानामुळे शिक्षणाचा चेहरामोहराच बदलत चालला आहे. कागदी पुस्तकांपासून तर मोबाईलफोन, संगणक पडद्यावर झळकणाऱ्या डिजिटल शिक्षणसाहित्यापर्यंत, काळ्याकुट्ट फळ्यांपासून ते स्मार्ट-बोर्ड पर्यंत, स्थानिकपातळीपासून ते आंतरराष्ट्रीयस्तरावर मर्यादित संसाधनांचा पुरेपूर वापर करत गरज व सोयीनुसार अद्ययावत शिक्षण देणे व घेणे शक्य झाले आहे. बालवयात विद्यार्थी म्हणून शिक्षणप्रक्रियेत दाखल होण्यापासून तर तारुण्यात कुशल मनुष्यबळ म्हणून उत्पादित होण्यापर्यंत व्यक्तिगत शिक्षण एक सुखावह प्रवास निर्माण करणे हा स्मार्ट शिक्षणाचा एक अधोरेखित उद्देश आहे. शिक्षणाचा गुणवत्ता दर्जा उंचावण्यासाठी व विद्यार्थ्यांची शिक्षण आत्मसात करण्याची पातळी  वाढवण्यासाठी स्मार्ट क्लासचा वापर करणे क्रमप्राप्त आहे. डेटाआधारित संवादात्मक व सहभागात्मक शिक्षण प्रणाली प्रत्येक विद्यार्थ्यांची व्यैयक्तिक गुंतवणूक, त्याची आवडनिवड कळण्यासाठी महत्वपूर्ण ठरणार आहे. यामुळे एकही विद्यार्थी मागे न राहता सर्वाना समान संधी देणे शक्य होऊ शकेल. वर्गातील तापमान, प्रकाश तीव्रता, ध्वनी लहरींची स्पष्टता, कार्बनडायॉकसाईडचे प्रमाण या सर्वांचा  विद्यार्थ्याची अभ्यासपातळीवर होणार परिणाम अभ्यासणे व विद्यापीठ पातळीवर त्याचे विश्लेषण करणे शक्य झाले आहे. विद्यार्थी, शिक्षक, शिक्षणसाहित्य, शैक्षणिक वातावरण तसेच विद्यापीठं यांचे मूल्यांकन करणे व प्रत्येक घटकासाठी स्मार्ट उद्देश (गोल्स) निश्चित करणे सोपे झाले आहे. शिक्षकांना स्वतःच्या कार्यक्षमता (परफॉर्मन्स) डेटामुळे आवश्यक त्या सुधारणा करणे शक्य आहे. विद्यार्थ्यांनादेखील त्यांचा कार्यक्षमता डेटा उपलब्ध असल्याने कोणत्या विषयात ते मागे पडतात तसेच पुढील अभ्यासासाठी योग्य त्या विषयांची, शिक्षकांची तसेच विद्यापीठाची निवड करणे शक्य झाले आहे. शिक्षणप्रक्रियेतून तयार झालेले कुशल मनुष्यबळ व बाजारपेठ आणि उद्योगक्षेत्राची गरज याची योग्य ती सांगड लावली तरच रोजगारनिर्मितीच्या संधी उपलब्ध होतील. तंत्रज्ञान निश्चितच शिक्षणव्यवस्था व उद्योगक्षेत्र यांचा सुसंवाद वाढवू शकते. शिक्षण घेण्यासाठी वयाची मर्यादा नसते हे लक्षात घेऊन भविष्यातील शहरांमध्ये अबालवृद्धांना आवड व सोयीनुसार शिक्षण घेणे शक्य झाले पाहिजे. विशेषतः महिलांसाठी शिक्षणव्यवस्था सुरक्षित व सुलभ केल्या गेल्या पाहिजेत.  

भविष्यातील स्मार्ट शिक्षण हे केवळ शिक्षणव्यवस्थेपुरतेच मर्यादित न राहता स्मार्ट शहरांचा एक अविभाज्य घटक बनणार आहेत. वाशिंग्टन येथील ग्रास व्हॅली कमास गार्डन विंडो हे स्थापत्यशास्त्राचा एक उत्तम नमुना आहे. आयबीआय नाईटेन्गल येथील ज्ञानेंद्रिय संशोधनानुसार भविष्यातील शिक्षण हे वातावरणातील रंग, वास, आकार यामुळे अधिक आकर्षक होत जाईल. शाळा-महाविद्यालयांच्या स्मार्ट इमारती अनेक शहरांची ओळख बनली आहे. छोट्या छोट्या व स्वतंत्र अशा स्तरावरील माहिती एकत्र करून मोठ्या डेटाचे पृथक्करण व विश्लेषण करत शहराची एकात्मिक व्यवस्था अद्ययावत करणे हा स्मार्ट जीवनशैलीकडे जाण्याचा महामार्ग आहे. ‘डेटा लिटरसी’ अर्थात माहिती साक्षरता सारख्या उपक्रमांमुळे शालेय स्तरावर विद्यार्थ्यांमध्ये शहरातील जटिल समस्यांविषयी जागृती करणे, स्मार्ट सिटी म्हणजे नेमके काय आणि नागरिक म्हणून काय योगदान शक्य आहे हे सामान्य व्यक्तीला अवगत करणे अशा गोष्टी सोशियल मेडियासह इतर तंत्रज्ञानाचा अवलंब करत स्मार्ट लोकशिक्षण शक्य आहे.

तंत्रज्ञान आणि संशोधन हे जरी स्मार्ट शहर विकासाचे मुख्य घटक असले तरी नागरिकांच्या स्मार्टनेसशिवाय विकास अपूर्ण आहे. स्मार्ट शिक्षणातूनच भविष्यातील स्मार्ट सिटीझन्स निर्माण होणार आहेत. एकूणच काय तर स्मार्ट शिक्षण या पायावरच स्मार्ट शहरांचा कळस रचणे शक्य आहे. गंभीर बाब म्हणजे आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या युगात अजूनही जागतिक असाक्षरता प्रमाण सतरा टक्के तर भारतातील असाक्षरता प्रमाण तब्ब्ल सव्वीस टक्के आहे. म्हणूनच स्मार्ट शहर निर्मिती प्रक्रियेच्या आरंभापासूनच स्मार्ट शिक्षणविषयक धोरण निश्चित करणे गरजेचे आहे. स्थानिक प्रशासनाने स्मार्ट शिक्षणव्यवस्थेला प्रोत्सहन दिल्यास देश-विदेशातून मोठ्या प्रमाणात विद्यार्थी शहराकडे आकर्षित होतील. शहराची अर्थव्यवस्था सुधारण्यास मदत होईल. वाढत्या शहरीकरणामुळे होणारे मानवी स्थलांतर, भौगोलिक व भाषिक वैविध्य, कमकुवत पायाभूत सरंचना, कुशल मनुष्यबळाचा अभाव आदी लक्षात घेता भविष्यात स्मार्ट शिक्षण क्षेत्रात गुंतवणूक व व्यवसायाच्या किती व्यापक संधी आहेत हे अधिक सांगणे न लगे.

Published url at Maharashtra Times :  http://epaperbeta.timesofindia.com/Article.aspx?eid=31833&articlexml=19032017004019

Or read at : http://sunilsunilkhandbahale.com/smart-education-to-makes-citizens-smart

Sidebar